Rechtspersoonlijkheid voor de natuur

De Correspondent had op 3 mei 2021 een stuk van Jessica den Outer getiteld "Onze planeet leefbaar houden? Geef bossen en rivieren rechten". Dit artikel is een pleidooi voor het verankeren van de intrinsieke waarde van de natuur in de vorm van rechten die worden toegekend aan rechtspersonen. Volgens Den Outer is het huidige recht antropocentrisch, en is dat een belangrijke oorzaak van het in het gedrang komen van de natuur. Zij pleit voor twee zaken: het erkennen van rechten van de natuur en het strafbaar stellen van "ecocide": het moedwillig toebrengen van grootschalige beschadiging of vernietiging aan de natuur.

Mijn gevoel hierbij is niet goed. Het doet mij sterk denken aan het essay van Rob Wijnberg in "Nietzsche en Kant lezen de krant", getiteld "Waarom we dieren nooit rechten moeten geven". Het probleem hiermee is dat in dat geval mensen zich opwerpen als vertegenwoordiger van het dier, en uit diens naam de macht kunnen grijpen. Bij het toekennen van rechtspersoonlijkheid aan bossen en rivieren speelt precies hetzelfde. Er zullen mensen moeten zijn die deze rechtspersonen vertegenwoordigen in het juridisch verkeer. En wie bepaalt wie die mensen zijn? Het toekennen van rechten aan de natuur komt neer op een machtsgreep van ecologen.

Het probleem is dat de denksprong van intrinsieke waarde naar rechten te snel wordt gemaakt, zonder scherp te maken wat daarvan de consequenties zijn. Met de intrinsieke waarde van de natuur ben ik het eens. Maar rechtspersoonlijkheid veronderstelt ook andere zaken, zoals aansprakelijkheid, vertegenwoordiging en de mogelijkheid om transacties te verrichten. Rechten gaan daarnaast ook hand in hand met plichten. En plichten veronderstellen autonoom handelen.

Een rivier handelt niet autonoom. Een rivier is een hoeveelheid water die door de zwaartekracht wordt voortbewogen richting zee. Het gedrag van een rivier wordt volledig door natuurwetten bepaald en is voorspelbaar. Het afbakenen ervan is ook nog een kunst op zich: in zijn meest extreme vorm is een rivier al het water in het complete stroomgebied dat op één plaats uitmondt in zee. Je kunt dan al twisten of de Maas en Rijn één of twee rivieren zijn, omdat deze samen uitmonden in één en dezelfde delta, en het water al mengt voordat het de zee bereikt. Vervolgens kun je twisten of de rivier alleen het stromende oppervlaktewater omvat, of ook het grondwater in het hele stroomgebied.

In Nederland zijn rivieren - en alle grote wateren - in eigendom van de Staat. Dat betekent dat de overheid grip heeft op het beheer ervan en rekening kan houden met alle zorgen die de overheid dient te hebben. Uiteindelijk draait het daarbij niet om rechten voor de natuur, maar om zorgplichten voor de mens. En die zorgplichten zijn voor een belangrijk deel juridisch al verankerd, zoals in de Natuurbeschermingswet (straks de Omgevingswet).

Er valt wel iets te zeggen voor het aanscherpen van artikel 21 van de Grondwet, dat luidt: "De zorg van de overheid is gericht op de bewoonbaarheid van het land en de bescherming en verbetering van het leefmilieu." Dit artikel is aan de antropocentrische kant en kan worden uitgebreid vanuit de gedachte van intrinsieke waarde van de natuur en ecosystemen. Natuur en ecosystemen zijn wel van nature dynamisch, dus het goed formuleren hiervan is wel hogere juridische kunst. Het belang van de natuur kan zo door de overheid worden vertegenwoordigd.

Het belang van de natuur kan niet door zichzelf worden vertegenwoordigd, alleen mensen kunnen dat doen. Maar hoe selecteer je die? En wat is het fundamentele verschil tussen een eigenstandige rechtspersoon "Rijn" en een door mensen opgerichte "Vereniging tot Behoud van de Rijn"? Welke rechten heeft die rechtspersoon "Rijn"? Moet die toestemming geven voor elk schip dat over de Rijn wil varen? Mag die tol heffen? Welke plichten heeft die rechtspersoon? Moet die rechtspersoon ook de dijken langs de Rijn onderhouden? Houdt die rechtspersoon op bij de Duitse grens, of is de Rijn in Duitsland en Zwitserland dezelfde rechtspersoon? Kan de rechtspersoon aansprakelijk worden gehouden voor overstromingen?

Als je hier zo over nadenkt, dan is mijn vraag: wat is er mis met waterschappen? De rivier de Eem, één van de weinige die in Nederland zelf ontspringt, wordt vertegenwoordigd door het Waterschap Vallei en Veluwe (voorheen Vallei en Eem). Dit waterschap beheert uit naam van de inwoners en de grondbezitters het water in het gehele stroomgebied. Of daarbij rekening wordt gehouden met de natuur hangt af van de waterschapsverkiezingen.

Het toekennen van rechtspersoonlijkheid aan natuurlijke objecten houdt iets kunstmatigs. Uiteindelijk gaat het om de zorgplichten van de mens. Natuurobjecten hebben toch ook geen rechten en plichten jegens elkaar? Dat zou wel de consequentie zijn als je ze als eigenstandige rechtssubjecten benoemt. Stel: een paar bevers bouwen een dam in de rivier de Dommel; de rivier de Dommel is daar niet blij mee. Mag de rivier de Dommel dan die bevers voor de rechter dagen? (Of de rivier de Maas, als die het hele stroomgebied omvat; de Dommel is immers een zijrivier van de Maas.)

Als natuurobjecten intrinsieke rechten hebben, dan hebben ze die niet alleen jegens de mens, maar jegens de hele natuur. En dan gaan menselijke rechters oordelen over wat in de natuur acceptabel is? Dit lijkt eerder op het verder onder menselijk gezag brengen van de natuur. En dat was nou juist niet de bedoeling.

Michiel van de Sande, 4 mei 2021